Tuczno - zamek

Kazimiera Kalita-Skwirzyńska

Widok ogólny od strony dziedzińca (fot. G.Solecki)

Ruiny zamku po zniszczeniach wojennych, fot. 1961 r.

Sgraffitowa dekoracja elewacji skrzydła wschodniego (fot. G.Solecki)

Historia zamku, powstałego na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, sięga ok. XIV wieku. W XVI i XVII stuleciu zamek został rozbudowany do kształtu trójskrzydłowego założenia przez rodzinę von Wedel (osiadłą w Tucznie od 1296 roku). W roku 1331 r. obok zamku Wedlowie założyli niewielkie miasteczko, którym zawiadywali przez 400 lat. W 1365 roku król polski Kazimierz Wielki nakłonił Wedlów do uznania zwierzchnictwa polskiego na Ziemi Wałeckiej, którą w 1391 r. włączył w granice Rzeczpospolitej. Na początku XVI wieku Wedlowie przybrali polskie nazwisko Tuczyńskich.

Budowę nowego zamku rozpoczął w 1338 roku Ludwik von Wedel, wznosząc na miejscu grodu typowe dla Pomorza założenie obronne na planie zbliżonym do czworoboku, otoczone murami, z domem mieszkalnym po wschodniej stronie i bramą wjazdową po stronie północnej. Fragmenty fundamentów murów obwodowych odkryto w 1962 roku. O budowli wiemy niewiele ponad to, że miała znaczne walory obronne, które docenił cesarz Karol IV, zaliczając ją w 1375 roku do 12 najsilniejszych zamków na wschód od Odry. W XV wieku została rozbudowana o nowe skrzydło ustawione naprzeciwko starego, przy zachodnim murze kurtynowym. Relikty w murach piwnic odkryto w 1971 roku. W średniowieczu zamek oprócz funkcji siedziby rodu pełnił rolę granicznej strażnicy, broniącej północnych kresów państwa polskiego.

Dalszą rozbudowę zamku podjął w XVI wieku Stanisław Wedel Tuczyński, który w latach 1542-81 całkowicie przebudował gotycką siedzibę na renesansową rezydencję. Na jego polecenie rozebrano skrzydło wschodnie, wznosząc na jego fundamentach duży podpiwniczony, trzykondygnacyjny gmach z dwiema narożnymi basztami i jednotraktowym układem pomieszczeń. Bryła i elewacje otrzymały renesansowy wystrój: portale i okna ujęto opaskami ozdobionymi rolwerkowymi ornamentami, ściany na modłę włoską ozdobiono sgraffitem imitującym boniowanie. Wnętrza przykryto sklepieniami kolebkowymi i stropami belkowymi.

Kolejna rozbudowa zamku miała miejsce na początku XVII wieku. Jej inicjatorem był Krzysztof von Wedel Tuczyński, zięç wojewody krakowskiego. On to w latach 1608-1631 polecił rozebranie starego skrzydła zachodniego i wzniesienie na jego miejscu nowego, a także posadowienie skrzydła południowego, które połączyło dwa boczne. Dla zachowania symetrii założenia, przy narożniku skrzydła zachodniego dostawiono basztę. W ten sposób powstało charakterystyczne dla baroku symetryczne, trzyskrzydłowe założenie z silnie zaakcentowaną osią środkową w skrzydle południowym. Z czasem rozebrano resztki muru kurtynowego po stronie północnej, otwierając dziedziniec na rozległe przedzamcze z drogą dojazdową prowadzącą sprzed fasady do Rynku Staromiejskiego. O architekturze obu skrzydeł niewiele wiadomo, bowiem południowe przebudowano w XVIII wieku, a zachodnie wzniesiono od podstaw w wieku XIX. Historia Wedlów-Tuczyńskich dobiegła końca w 1717 roku wraz ze śmiercią ostatniego przedstawiciela rodu, Andrzeja Wedla-Tuczyńskiego. Od tej pory majątek i zamek rozparcelowany pomiędzy licznych spadkobierców zaczął popadaç w zaniedbanie.

Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) Tuczno przeszło pod panowanie pruskie. W 1846 roku należało do niejakiego Hartmana, który rozebrał skrzydło zachodnie do poziomu piwnic i na starych fundamentach postawił nowe z basztą narożną o jedną kondygnację wyższą niż dawna. Przebudował również częściowo dwa pozostałe skrzydła.

Na początku XX wieku zamek, z uwagi na zły stan, nie był użytkowany. W 1903 roku rozpoczęto remont, adaptując na szpital "Caritasu". W czasie drugiej wojny światowej został włączony w pas umocnień Wału Pomorskiego z potężnymi schronami żelbetowymi w sąsiedztwie. Wysadzenie tych schronów w 1945 roku uszkodziło mury zamku, jednak do 1947 roku był on zamieszkały. Wtedy wybuchł pożar, który strawił dużą część budowli. Po pożarze zamek przez kilka lat pozostawał w ruinie.

W 1957 roku obiekt odgruzowano i zabezpieczono, przeprowadzono badania archeologiczne i architektoniczne, wykonano dokumentację historyczną. W 1966 roku rozpoczęto odbudowę, którą prowadzono do 1972 roku. W trakcie prac zrekonstruowano skrzydło zachodnie zgodnie ze stanem z XIX w. Fasadzie skrzydła południowego przywrócono formy barokowe, a skrzydło wschodnie odbudowano w formach renesansowych. Odtworzono dekorację sgraffitową na dwóch elewacjach. Zrekonstruowano również kamieniarkę, sklepienia i kominki oraz gotyckie i renesansowe piwnice. Po odbudowie zamek przeznaczono na Dom Pracy Twórczej Stowarzyszenia Architektów Polskich.