Płoty - zamek

Kamila Wójcik

Widok od strony północno-wschodniej (fot. G.Solecki)

Widok na litografi E. Sannego z 1843 r.

Wnętrze sali rycerskiej (fot. G. Solecki)

Zamek w Płotach zbudował w latach 70. XIII wieku Dobiesław z Otoka. Była to obronna wieża mieszkalna, kontrolująca trakt handlowy do Koszalina. W XIV wieku ujęta została czworobokiem murów osłonowych. Około roku 1540 pomiędzy wieżę a mur obronny wstawiono trójkondygnacyjne skrzydło mieszkalne z wykuszem widokowym w elewacji wschodniej. Najstarsza zachowana kartografia, tj. plan miasta wykonany przez Knüppela w 1740 roku, dokumentuje nieistniejąca obecnie zabudowę gospodarczą.

Generalna przebudowa zamku płotowskiego miała miejsce na początku XVII wieku. Dominującą w dotychczasowym kształcie założenia średniowieczną wieżę częściowo zburzono, wstawiając w pomniejszoną przestrzeń nową, czterobiegową klatkę schodową, opartą na masywnym środkowym filarze. Pozostałą część wieży obniżono i zaadaptowano na kaplicę zamkową (usuniętą w XVIII wieku). Wykusz wschodni przedłużono do poziomu terenu, tworząc ryzalit środkowy o zwężającej się ku górze ścianie frontowej, zamkniętej wolutowym szczytem. W elewacji od strony Regi założono dansker. Przemurowano okna, dając im prostokątne renesansowe wykroje, zamurowano strzelnice. Elewacje otynkowano, stosując odcień tynku o barwie słonecznikowej żółci.

Po wprowadzeniu nowych podziałów i przekształceń zamek otrzymał kształt nieregularnego prostokąta z wyodrębnioną monumentalną klatką schodową i głównym wejściem prowadzącym na parterze do reprezentacyjnej Sali Rycerskiej, sąsiadującej z obszerną kuchnią. Wnętrza parteru i pierwszego piętra przykryto sklepieniami kolebkowymi z lunetami o wyodrębnionych prostokątnych plafonach. Szczególnie efektowne sklepienia dwuprzęsłowe założono w Sali Rycerskiej, podpierając je jedną kolumną w porządku toskańskim. Głowicę wykonanej z piaskowca kolumny ozdobiono na narożach płaskorzeźbionymi głowami lwów. Salę wyposażono w masywny kominek z dekoracyjna nadstawa ujęta esownicami. Wnętrza zamkowe ozdobiono barwnymi polichromiami. Stylistycznie wzorowano się na nowatorskich dla architektury Pomorza Zachodniego formach renesansu wprowadzonych przez północnowłoskich architektów w czasie rozbudowy zamku szczecińskiego (1575-77). Nawiązania są szczególnie czytelne w dekoracyjnej oprawie architektonicznej wnętrz. Aranżacja sklepienia Sali Rycerskiej wzorowana była na rozwiązaniach sklepień kolebkowych reprezentacyjnego skrzydła północnego zamku książęcego. Polichromowane motywy ornamentalne i przedstawieniowe mają też swoje bezpośrednie odwołania do elementów dekoracji wnętrz zamkowych i charakteru życia dworskiego.

Długotrwałe nowożytne wojny wyniszczały także Płoty - miasto i zamek. Od początku XIX wieku obiekt był już w częściowej ruinie. W latach 40. XIX wieku ówcześni właściciele przekazali obiekt w użytkowanie powołanemu w Płotach towarzystwu opieki nad biednymi dziećmi. W roku 1860 jeden z wychowanków zaprószył ogień i zamek częściowo spłonął. Do czasów II wojny światowej pozostał nie odbudowany, jedynie prowizorycznie zabezpieczony. W roku 1912 ówczesny Konserwator Zabytków prowincji pomorskiej, Hugo Lemcke, szczegółowo opisał w swoim inwentarzu cenny pomnik kultury, zamieszczając też inwentaryzację rysunkową budowli i zachowanego wyposażenia.

Działania wojenne 1945 roku znacząco naruszyły konstrukcję, co spowodowało osunięcie w 1956 roku całego północno-wschodniego narożnika budowli. Wówczas to polskie władze konserwatorskie podjęły decyzję o odbudowie zamku z przeznaczeniem go na cele kulturalne. Podczas renowacji wydobyto i wyeksponowano cechy renesansowej przebudowy, uczytelniając jednocześnie wcześniejszą gotycką formę budowli.

Po odbudowie w zamku umieszczono filię Archiwum Państwowego w Szczecinie oraz Bibliotekę Miejską.