Słupsk - zamek

Radosław Walkiewicz

Widok od strony południowo-zachodniej (fot. G.Solecki)

Jedna z sal na parterze zamku (fot. G. Solecki)

Fragment klatki schodowej w wieży (fot. G. Solecki)

Zamek w Słupsku, dawna siedziba książąt pomorskich, położony jest nad rzeka Słupią, w południowej części Starego Miasta, w obrębie średniowiecznych murów obronnych (w dawnej fosie). Na podstawie dotychczasowych badań można stwierdzić, że zamek w tym miejscu wzniesiono na początku XIV wieku. Do tego czasu książęta zamieszkiwali średniowieczny gród, zlokalizowany w pewnym oddaleniu od miasta, po przeciwnej stronie Słupi. Wiadomo również, że tam księżna Zofia urodziła w 1454 roku syna Bogusława (później księcia Bogusława X).

Książętom nie odpowiadało peryferyjne położenie starej warowni i dlatego dążyli do wybudowania nowej siedziby w obrębie murów miejskich. Pierwszą taką próbę podjął Bogusław V w 1339 roku. Wybrany przez księcia pod budowę teren graniczył z miejscem usytuowania młyna książęcego i zespołu zabudowań klasztoru dominikanów osadzonych w Słupsku w 1278 roku. Plany księcia napotkały na silny opór mieszczan słupskich, którzy obawiając się, że zamek będzie służył wzmocnieniu władzy feudała, wymusili na Bogusławie V wstrzymanie budowy. Postawa mieszczan spowodowała, że w 1392 roku również Warcisław VII odstąpił od budowy, a w 1474 roku Bogusław X złożył obietnicę nie podejmowania prac budowlanych nad nową siedzibą.

Dopiero na początku XVI wieku Bogusław X, bez przeszkód ze strony miasta, wzniósł swoja siedzibę na miejscu budowli rozpoczętej przez Bogusława V. Włączony w obwód obwarowań miejskich zamek był wówczas budynkiem prostokątnym, podpiwniczonym, dwukondygnacyjnym z wieżą obronną od strony miasta. Po kasacie klasztoru Dominikanów, w pierwszej połowie XVI wieku, zabudowania poklasztorne wraz z kościołem zostały przejęte przez księcia i przeznaczone na cele gospodarcze.

Około roku 1540, w czasie panowania Barnima I ulokowano w wieży klatkę schodową wspartą na słupie i przykryto ją późnogotyckim sklepieniem trójpolowym. W tym okresie przebudowano również młyn zamkowy, o czym świadczą blendy zamknięte łukami kotarowymi. Najokazalszą formę słupski zamek uzyskał podczas przebudowy dokonanej na zlecenie księcia Jana Fryderyka, humanisty, wielkiego kolekcjonera dzieł sztuki i fundatora wielu rezydencji na terenie księstwa. W 1586 roku książę zawarł umowę z mistrzem budowlanym Wilhelmem. W liście z 1590 roku mistrz Wilhelm poinformował księcia o ukończeniu budowy rezydencji. Z dawnej budowli zachowano parter, fragmenty piętra oraz klatkę schodową. Cały budynek podwyższono o trzecią kondygnację i nadano mu formy renesansowe. Po wschodniej stronie wieży dobudowano loggię widokową z arkadami, a przy elewacji wschodniej i zachodniej nadwieszono wykusze. Elewacje pokryto tynkiem o chropowatej fakturze, natomiast naroża całego budynku oraz dwóch niewielkich ryzalitów po stronie południowej zaakcentowano gładkimi boniami. Okna ujęto obramieniami w postaci gładkich opasek wykonanych w tynku. Wnętrza swoimi kształtami i wystrojem nawiązywały do rozwiązań zastosowanych w zamku szczecińskim. Sale przykryto sklepieniami wspartymi na jednym filarze; przykłady dwóch sklepień tego typu zachowały się na parterze. Na drugim piętrze wybudowano monumentalną salę rycerską z potężną kolebą i zredukowanymi lunetami.

W 1589 roku obok zamku zaczęto wznosić ryglowe budynki gospodarcze: browar, piekarnie, stajnie i kuchnie. Obiekty te położone były nad rzeką Młynówką (odnoga Słupi), pomiędzy zamkiem a młynem. W tym okresie zbudowano również przejście w formie ganku, łączące zamek z kościołem poklasztornym pełniącym ówcześnie funkcję magazynu zboża.

W latach 1600-23 w zamku mieszkała księżna Erdmuta, wdowa po księciu Janie Fryderyku, na której zlecenie odrestaurowano kościół poklasztorny i przeznaczono na kaplicę zamkową. Z inicjatywy księżnej założono również ogrody zamkowe. Od 1624 zamek zamieszkiwali ostatni przedstawiciele rodu Gryfitów, księżna Anna (zm. 1660) i Ernest Bogusław de Croy (zm. 1684). Pod koniec XVII wieku zamek przejęli Hohenzollernowie. Wygląd dawnej siedziby książęcej z przełomu XVII i XVIII wieku, znany jest z dwóch wizytacji z lat: 1682 i 1731. Według inwentarzy pośród zabudowań ówczesnego zamku znajdowały się: "nowy dom" (przerobiony z budynku poklasztornego), kuchnia, skarbiec, galeria z przejściem do kościoła zamkowego itp. Inwentarze pośród ówczesnych zabudowań zamkowych wymieniają 4 wielkie sale, jedną sklepioną salę rycerską oraz 89 komnat i pomniejszych pomieszczeń. Posadzki sal i komnat wyłożone były białym i czarnym marmurem, a kominki wykonane z czerwonego marmuru. Jedna z sal obita była złoconą skórą, zaś w dwóch zawieszono opony flandryjskie ze scenami polowań na tura i niedźwiedzia. Komnaty księżnej obite były białym atłasem z figuralnymi i ornamentalnymi aplikacjami z czarnego aksamitu. Wymieniano również wiele sprzętów: dzbanów, mis, świeczników itp.

W 1731 roku Fryderyk Wilhelm I nakazał wywieźć część wyposażenia do Berlina, a część sprzedać na aukcji. Zamek został przeznaczony na spichlerz wojskowy. W ciągu XIX wieku gruntownie go przebudowano, pozbawiając budowlę cech zabytkowych. Wyburzono niemal wszystkie sklepienia i założono drewniane stropy, nadbudowano czwarte piętro, rozebrano górną część wieży zrównując ją z wysokością głównego korpusu, przemurowano okna. W latach 1933-1935 zburzono mury obronne oraz parkany ogrodu zamkowego, a sam ogród zlikwidowano. Podczas działań wojennych w 1945 roku zamek spłonął. Stropy i dach uległy zniszczeniu, pozostały mury obwodowe i część sklepień na parterze. Ocalała również klatka schodowa.

W latach 1951-53 przeprowadzono prace zabezpieczające obiekt przed kompletną ruiną. Podczas tych prac natrafiono na znikome szczątki dawnego wystroju architektonicznego: odcinek żebra w komnatce pod loggią przy wieży, fragment polichromii i pozostałość kominka w loggii na drugim piętrze. Ponadto w sali rycerskiej odsłonięto: fragmenty ogromnego okna w ścianie południowej o podwójnej wysokości, ślady balkoniku dla orkiestry oraz odcinek sklepienia. W tynkach zewnętrznych zachowały się fragmenty boni i obramień okiennych. W latach 1958-65 zamek odbudowano ze środków Ministerstwa Kultury i Sztuki i przekazano na cele Muzeum Pomorza Środkowego. Zrekonstruowano go w nawiązaniu do form, jakie uzyskał podczas rozbudowy dokonanej w czasach księcia Jana Fryderyka i przywrócono wysokość z czasów renesansu. Odtworzono wykroje okien, loggie, wykusze oraz charakterystyczną dekorację tynkarską elewacji. Wewnątrz zrekonstruowano salę rycerską wraz z balkonem dla orkiestry.