Przelewice - pałac

Cezary Nowakowski

Fasada pałacu (fot. G.Solecki)

Centralna część fasady przed remontem

Wnętrze holu (fot. G. Solecki)

Pałac przelewicki wzniesiony został w 1800 roku (data MDCCC umieszczona jest na płycinie nad drzwiami) wg projektu nieznanego architekta, wywodzącego się ze środowiska twórców berlińskich, być może przez Heinricha Gentza. Fundatorem budowy był pochodzący z Berlina August Heinrich Borgstede, który - jak donosiła ówczesna prasa - "swoim działaniem dla majątku przelewickiego przemienił go w najpiękniejszą wiejską siedzibę na Pomorzu". W 1821 roku pałac wraz z majątkiem w Przelewicach kupił książę August Pruski, bratanek króla Fryderyka II Wielkiego, dla swej przyjaciółki Marii Augusty Arndt, która mieszkała w pałacu do śmierci w 1834 roku. W 1825 roku otrzymała tytuł "pani na Przelewicach". Od 1876 roku obiekt przeszedł w ręce Caspara Lachmana, a w 1922 roku stał się własnością Conrada von Borsiga, który obok pałacu założył istniejący do dziś ogród dendrologiczny.

Pałac założony na planie wydłużonego prostokąta uzyska. formę podpiwniczonej, dwukondygnacyjnej budowli przykrytej dachem naczółkowym. Zgodnie z założeniami klasycyzmu berlińskiego architekt zaproponował oszczędne podziały elewacji, sprowadzone do gzymsu kordonowego i rytmu prostokątnych okien, dłuższych na parterze i krótszych na piętrze, ozdobionych prostymi odcinkami gzymsów nadokiennych opartych na kroksztynach. Monotonię podziałów na fasadzie przerwał ryzalit, opracowany w oparciu o podziały "wielkiego porządku" ze sztuki antycznej. Cofnięte z lica prostokątne wejście, ujęte boniowanymi pasami muru i dwoma kolumnami w porządku jońskim, zwieńczono półkolistym nadświetlem z opaską i kluczem w zwieńczeniu oraz belkowaniem z podwójnymi lizenami w porządku toskańskim. Całość zwieńczono trójkątnym tympanonem wypełnionym płaskorzeźbą; drugą umieszczono w płycinie nad wejściem. W 13-osiowej elewacji ogrodowej (północnej) wyróżniono trzyosiową część środkową, cofając ją nieznacznie względem lica, które pokryto fakturą boniowania. Występujące tu otwory zakomponowano w trzech półkolistych arkadach. W elewacjach szczytowych umieszczono po trzy okna a w szczytach charakterystyczne półkoliste naświetla.

Relief w tympanonie przedstawia dwie półleżące postaci kobiece w układzie antytetycznym, trzymające w rękach napełnione owocami rogi obfitości. Oś reliefu wyznacza profilowana kolumna, której kapitel ma kształt patery z owocami. W płycinie nad drzwiami zakomponowano relief o tematyce alegorycznej, z boginią ziemi Ceres trzymająca sierp i wiązkę kłosów, z postacią pasterza wspartego na lasce i rozdzielająca obie postaci rzeźbą barana.

Wnętrze pałacu rozplanowano w układzie dwutraktowym, z kolistym holem na osi wejścia w fasadzie i salą balową z zaokrąglonymi narożami na osi wejścia w elewacji ogrodowej. We wnętrzu holu ustawiono osiem drewnianych kolumn w porządku jońskim, wspierających antresolę ujętą balustradą wypełnioną tralkami. W ścianach, pokrytych pierwotnie polichromiami, umieszczono cztery półkoliście zakończone nisze, w których ustawione były zapewne rzeźby antyczne. W kolorystyce imitującej marmur pomalowane zostały również kolumny. Schody prowadzące na piętro ulokowano w pomieszczeniu po lewej stronie holu.

Po 1945 roku pałac zaadaptowano na mieszkania pracowników Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Nie remontowany popadł jednak w ruinę i w 1971 roku został opuszczony. W 1994 roku przejęty został przez Urząd Gminy w Przelewicach. W latach 2004-06 został odbudowany i adaptowany na ośrodek konferencyjny.

Przelewickie założenie pałacowo-dworskie należy do grupy cennych XIX-wiecznych zespołów rezydencjonalnych Pomorza, a arboretum otaczające pałac jest jedną z najwartościowszych placówek dendrologicznych w Polsce.